Η εμφάνιση του χριστιανισμού και η σύγκρουση με την εθνική θρησκεία

Τους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες σημειώνει βαθμιαία αύξηση έναντι της εθνικής θρησκείας ο ιουδαϊκής προέλευσης χριστιανισμός, πίστη με απόλυτες αξιώσεις αποκλειστικότητας. Ο χριστιανισμός διώκεται κατά διαστήματα από τη ρωμαϊκή εξουσία λόγω της αποκλειστικότητάς του, κυρίως λόγω της άρνησης της λατρείας του ηγεμόνα, που φαινόταν να κλονίζει τα θεμέλια του κράτους και της κοινωνίας. Ήδη από τον δεύτερο αιώνα μαρτυρούνται πολεμικές εθνικών διανοητών, όπως ο Κέλσος ή αργότερα ο Πορφύριος, εναντίον της χριστιανικής πίστης, την υπεράσπιση της οποίας αναλαμβάνουν χριστιανοί πατέρες. Οι διάφορες αντιξοότητες δεν ανακόπτουν ωστόσο την πρόοδο της νέας πίστης.

Για πλειάδα λόγων στις αρχές του 4ου αιώνα ο Μέγας Κων/νος θέτει τέρμα στους διωγμούς και επιβάλλει ανεξιθρησκία. Η ευνοϊκή απέναντι στον χριστιανισμό στάση της εξουσίας φτάνει μέχρι τα τέλη του ίδιου αιώνα, επί Μεγάλου Θεοδοσίου, να πάρει τη μορφή δίωξης και επίσημης απαγόρευσης της αρχαίας θρησκείας. Οι αρχαίοι θεοί κατηγοριοποιούνται ως δαίμονες, οι αρχαίοι ναοί καταστρέφονται, αφήνονται να ερημώσουν ή μετατρέπονται σε χριστιανικούς. Ωστόσο η αρχαία θρησκεία επιβιώνει κατά τόπους λιγότερο ή περισσότερο τουλάχιστον μέχρι τον 6ο αι. μ.Χ.

Ορισμένοι σοβαροί βυζαντινολόγοι υποθέτουν ότι υπήρχαν σχετικές δυνατότητες για επιβίωση της αρχαίας θρησκείας για πολύ περισσότερο χρόνο, έτσι ώστε να μπορέσουν να ερμηνεύσουν πώς ξαφνικά η εθνική θρησκεία βρίσκει επιφανή θεωρητικό εκφραστή στο πρόσωπο του φιλοσόφου Γεώργιου Γεμιστού Πλήθωνα και στον περί αυτόν κύκλο στο Μυστρά, στα τέλη του 14ου και στις αρχές του 15ου αι.